مسأله 1829. کسی که نماز یومیّۀ خود را در وقت آن نخوانده یا آن را خوانده، ولی شرعاً باطل بوده است، باید قضای آن را در خارج وقت به‌جا آورد؛
مگر نماز جمعه که اگر وقت آن بگذرد،[1] مکلّف باید نماز ظهر بخواند و چنانچه نماز ظهر را در وقتش نخواند، قضای آن را به‌جا آورد؛
همین ‌طور، قضای هر نماز واجب دیگری که مکلّف آن را در وقتش نخواند - حتّی بنابر احتیاط واجب، نمازی که در وقت معیّنی به نذر بر او واجب شده است - را باید بخواند؛ البتّه نماز عید فطر و قربان قضا ندارند و احکام قضای نماز آیات بعداً خواهد آمد.
در این حکم، فرقی بین عمد و فراموشی و غفلت و ندانستن نیست.
شایان ذکر است، از این حکم افرادی استثنا می‌شوند؛ از جمله:
کسی که کافر بوده و بعد مسلمان شده است. همچنین، کسی که در تمام وقت نماز نابالغ یا دیوانه بوده یا به سبب عامل غیر اختیاری بیهوش بوده است[2] و نیز زنی که در تمام وقت نماز در حال حیض یا نفاس بوده است.
امّا فردی که در تمام وقت نماز، خواب مانده یا به دلیل مستی نماز نخوانده باشد، واجب است قضای آن را انجام دهد. همچنین، فردی که مرتدّ شده است باید نمازهای دوران ارتدادش را قضا نماید.
مسأله 1830. فردی که از سایر فرق اسلامی بوده و به مذهب شیعۀ دوازده امامی گرویده، چنانچه نمازهایش را مطابق با مذهبش انجام داده یا مطابق با مذهب شیعه با قصد قربت به‌جا آورده، لازم نیست قضای آنها را به‌جا آورد، بلکه اگر وقت باقی باشد، دوباره خواندن آن واجب نیست.
مسأله 1831. کسى که نماز قضا دارد، باید در خواندن آن کوتاهى نکند، ولى واجب نیست فوراً آن را به‌جا آورد؛
ولی کسی که به دلیل پیش آمدی مطمئن نیست چنانچه نمازهای قضای خود را تأخیر بیندازد بتواند بعداً آنها را به‌جا آورد، مثل آنکه مریض است و می‌ترسد بمیرد، باید نمازهای قضایش را فوراً به‌جا آورد.
مسأله 1832. کسى که نماز قضا دارد، میتواند نماز مستحبى بخواند.
مسأله 1833. خواندن نمازهای قضا در هر وقت و ساعت از شبانه‌روز در صورتی که وقت نماز ادا ضیق (تنگ) نباشد جایز است. بنابراین، انسان می‌تواند نمازهایی را که در روز قضا شده مثل نماز ظهر و عصر، در شب قضای آن را به‌جا آورد یا نمازهایی را که در شب قضا شده، مثل نماز مغرب و عشاء در روز قضا نماید.[3]
مسأله 1834. فردی که اوّل وقت نماز در وطن بوده، سپس در بین وقت به سفر رفته و تا انتهای وقت نماز در سفر بوده و نمازش را در حضر و سفر نخوانده، باید آن را شکسته قضا نماید.
همچنین، فردی که اوّل وقت نماز در سفر بوده، سپس در بین وقت به وطن رسیده و تا انتهای وقت نماز، در آنجا بوده و نمازش را در سفر و حضر نخوانده، باید آن را تمام قضا نماید.
بنابراین، معیار در شکسته یا تمام خواندن نماز قضا، «آخر وقت» می‌باشد و مکلّف باید ملاحظه کند در آخر وقت که نماز از او فوت شده در سفر بوده یا آنکه در وطن یا مکانی که در حکم وطن است به سر می­برده است.
مسأله 1835. در قضاى نمازهاى یومیّه ترتیب لازم نیست، مگر در نمازهایى که در اداى آنها ترتیب هست، مثل نماز ظهر و عصر از یک روز، یا مغرب و عشاء از یک شب؛
امّا اگر نماز ظهر از یک روز و نماز عصر از روز دیگر قضا شده باشد یا نماز مغرب از یک شب و نماز عشاء از شب دیگر قضا شده باشد، رعایت ترتیب بین آنها لازم نیست.
مسأله 1836. اگر فرد بخواهد قضاى چند نماز غیر یومیّه مانند نماز آیات را بخواند یا مثلاً بخواهد قضاى یک نماز یومیّه و چند نماز غیر یومیّه را بخواند، لازم نیست آنها را به ترتیب به‌جا آورد.
مسأله 1837. کسى که میداند یک نماز چهار رکعتى نخوانده، ولى نمیداند نماز ظهر است یا نماز عشاء، اگر یک نماز چهار رکعتى به نیّت قضاى نمازى که نخوانده به‌جا آورد کافى است و نسبت به بلند یا آهسته خواندن حمد و سوره مخیّر میباشد، یعنی می‌تواند همۀ حمد و سوره را بلند یا همۀ آن را آهسته بخواند.
مسأله 1838. کسى که مثلاً چند نماز صبح، یا چند نماز ظهر از او قضا شده و تعداد آنها را نمیداند یا فراموش کرده، مثلاً نمیداند که سه یا چهار یا پنج نماز بوده، چنانچه مقدار مورد یقین یا اطمینان (سه نماز) را بخواند کافى است، هرچند احتیاط مستحب این است که مقدار مشکوک را نیز بخواند طوری که یقین یا اطمینان کند که تمام آنها را خوانده است. بنابراین، در مثال فوق پنج نماز بخواند یا مثلاً اگر فراموش کرده که چند نماز صبح از او قضا شده است و یقین یا اطمینان دارد که بیشتر از ده نماز نبوده، بهتر است احتیاطاً ده نماز صبح بخواند.
امّا اگر تعداد نمازهای قضا را که بر عهده­اش است می­داند - مثلاً پنج نماز قضای صبح - ولی نمی­داند چه تعداد از آنها را به‌جا آورده است، باید مقدار مشکوک را انجام دهد. بنابراین، در مثال مذکور اگر فرد یقین یا اطمینان دارد که دو نماز از نماز­های قضا را انجام داده و نسبت به سه نماز دیگر شک دارد، باید سه نماز قضای صبح دیگر بخواند.
مسأله 1839. اگر انسان احتمال دهد نماز قضایى دارد، یا نمازهایى را که خوانده صحیح نبوده - مستحب است احتیاطاً - قضاى آنها را به‌جا آورد.
مسأله 1840. کسى که فقط یک نماز قضا از روزهاى پیش دارد، بهتر این است که اگر وقت فضیلت نماز آن روز از دست نمی­رود، اوّل آن را بخواند بعد مشغول نماز آن روز شود و نیز اگر از روزهاى پیش نماز قضا ندارد، ولى یک نماز یا بیشتر از همان روز از او قضا شده است، در صورتى که وقت فضیلت آن نماز از دست نمی­رود، بهتر این است که نماز قضاى آن روز را پیش از نماز ادا بخواند.
مسأله 1841. اگر در بین نماز ادا یادش بیاید که یک نماز یا بیشتر از همان روز از او قضا شده یا فقط یک نماز قضا از روزهاى پیش دارد، چنانچه وقت وسعت داشته و ممکن باشد نیّت را به نماز قضا برگرداند و وقت فضیلت نماز آن روز نیز از دست نمی‌رود، بهتر این است که نیّت نماز قضا کند؛
به عنوان مثال، اگر در نماز ظهر پیش از رکوع رکعت سوّم یادش بیاید که نماز صبح آن روز مثلاً قضا شده، در صورتى که وقت فضیلت نماز ظهر تنگ نباشد، نیّت را به نماز صبح برگرداند و آن را دو رکعتى تمام کند، سپس نماز ظهر را بخواند؛
ولى اگر وقت اصل نماز تنگ است یا نمیتواند نیّت را به نماز قضا برگرداند، مثلاً در رکوع رکعت سوّم نماز ظهر یادش بیاید که نماز صبح را نخوانده - چون اگر بخواهد نیّت نماز صبح کند یک رکوع که رکن است زیاد میشود - نباید نیّت را به قضاى صبح برگرداند.
مسأله 1842. اگر از روزهاى گذشته نمازهاى قضا دارد و یک نماز یا بیشتر هم از همان روز از او قضا شده، چنانچه براى قضاى تمام آنها وقت ندارد یا نمیخواهد همه را در آن روز بخواند، مستحب است نماز قضاى آن روز را پیش از نماز ادا بخواند.
مسأله 1843. تا انسان زنده است - اگر چه از قضاى نمازهاى خود ناتوان باشد - دیگرى نمیتواند نمازهاى او را قضا نماید.
مسأله 1844. مستحب است بچّۀ نابالغ ممیّز را به نماز خواندن و عبادت­هاى دیگر عادت دهند،[4] بلکه مستحب است او را به قضاى نمازها هم وادار نمایند، ولی این کار به گونه‌ای انجام شود که موجب ناراحتی و بیزاری او از نماز یا عبادات دیگر نگردد؛ معنای ممیّز در مسألۀ «4» ذکر شد.
مسأله 1845. اگر مکلّف نماز را تأخیر بیندازد و از اوّل وقت به اندازۀ خواندن یک نماز که در آن تنها به انجام واجبات و رعایت مقدّمات لازم (از قبیل تهیۀ لباس پاک و مباح و یافتن جهت قبله و تهیۀ مُهر و آنچه سجده بر آن صحیح است و وضو گرفتن یا غسل کردن) اکتفا شده بگذرد، سپس یکی از عذرهای مانع از تکلیف برایش پیش آید (مثل اینکه مجنون شود یا بی­اختیار بیهوش شود یا زن حائض شود)، قضای آن نماز بر او واجب است؛
بلکه اگر وقت نماز فرا رسیده، در حالی که مکلّف می­توانسته یک نماز با وضو یا غسل حسب وظیفه بخواند و نخوانده باشد، ولی وقت برای تحصیل سایر شرایط (مثل یافتن ساتر مباح یا تعیین جهت قبله یا پاک بودن بدن یا لباس نمازگزار) کافی نبوده، بنابر احتیاط واجب باید آن نماز را قضا کند.
همچنین، اگر وقت فرا رسیده در حالی که وقت برای غسل یا وضو کافی نبوده، ولی مکلّف می‌توانسته یک نماز با تیمّم بخواند و نخوانده باشد (چه وقت برای تحصیل سایر شرایط کافی بوده و چه وقت کافی نبوده است)، بنابر احتیاط واجب باید آن نماز را قضا کند.[5]
شایان ذکر است، مکلّف در تند خواندن و کند خواندن نماز و سلامتی و بیماری و سفر و حَضَر و امور دیگر، باید ملاحظۀ حال خود را بکند؛ مثلاً کسی که تند خواندن نماز برای او سختی زیادی دارد که معمولاً تحمّل نمی­شود (حرج) با کسی که می­تواند نماز را سریع بخواند، هر کدام باید ملاحظۀ حال خویش را نماید.
همچنین، فردی که غیر از طهارت از حَدَث (وضو یا غسل یا تیمّم حسب وظیفه‌اش)، سایر مقدّمات نماز برایش فراهم است، چنانچه در وطن باشد و در اوّل ظهر نماز نخواند، قضای آن در صورتی واجب می­ شود که به مقدار خواندن چهار رکعت نماز با انجام وضو یا غسل یا تیمّم (بر حسب وظیفه‌اش) از اوّل ظهر بگذرد، سپس یکی از عذرهای مانع از تکلیف بر او عارض گردد و چنانچه مسافر باشد گذشتن وقت به مقدار خواندن دو رکعت نماز با انجام وضو یا غسل یا تیمّم (بر حسب وظیفۀ فرد) کافی است.
مسأله 1846. اگر در بین وقت نماز هرچند آخر آن، عذرهایی که مانع از تکلیف محسوب می‌شود برطرف گردد (مثلاً مجنون، عاقل گردد یا فرد نابالغ، بالغ شود یا فردی که قبلاً‌ بی‌اختیار بیهوش شده، به هوش آید یا زن از خون حیض یا نفاس پاک شود یا کافر، مسلمان شود)، چنانچه به اندازۀ خواندن تمام نماز یا قسمتی از آن، هرچند یک رکعت آن وقت داشته و نماز را نخوانده، واجب است نماز را قضا نماید؛
ولی واجـب بودن قضا در موردی که به جـهت تنگی وقـت وظـیفۀ فرد تیمّم بوده[6] یا وقت برای فراهم نمودن سایر شرایط مثل یافتن ساتر مباح یا تعیین جهت قبله یا پاک بودن ‌بدن یا لباس نمازگزار کافی نبوده، بنابر احتیاط لازم می‌باشد.
مسأله 1847. اگر وظیفۀ فرد تا آخر وقت نماز، نماز اضطراری باشد (مانند اینکه نماز را به‌طور نشسته یا خوابیده بخواند یا برای رکوع و سجده با سر اشاره نماید)، ولی وی به وظیفه‌اش رفتار نکند و نماز نخواند یا چنانچه خوانده شرعاً باطل محسوب شود و زمانی که می‌خواهد قضای آن را به‌جا آورد عذر وی برطرف شده باشد، باید قضای نماز را مطابق با نماز معمول اختیاری انجام دهد، مثلاً نماز قضا را ایستاده و با رکوع و سجود معمول بخواند.
مسأله 1848. اگر فرد فعلاً توانایی انجام وضو یا غسل نداشته و امید داشته باشد عذرش بعداً برطرف گردد و مأیوس از برطرف شدن آن نباشد، بنابر احتیاط واجب نمی­تواند نمازهای قضای واجب خود را با تیمّم بخواند؛
امّا اگر مأیوس از برطرف شدن عذرش باشد، می‏تواند نمازهای قضای خود را با تیمّم بخواند، ولی چنانچه بعداً اتّفاقاً عذرش برطرف شد، احتیاط واجب آن است که دوباره آنها را با وضو یا غسل حسب وظیفه به‌جا آورد.
مسأله 1849. کسی که شرعاً وظیفه­اش وضوی جبیره‌ای است نه تیمّم، می­تواند نمازهای قضای خود را با وضوی جبیره بخواند، هرچند بداند عذرش بعداً برطرف می­شود.
مسأله 1850. کسی که به جهت عذری غیر از آنچه در مسائل «1848 و 1849» بیان شد، توانایی انجام نماز اختیاری کامل را ندارد، چنانچه یقین یا اطمینان داشته باشد که عذرش بعداً برطرف می‌شود، بنابر احتیاط واجب باید صبر کرده و نمازهای قضای خود را بعد از برطرف شدن عذر بخواند؛ امّا اگر یقین یا اطمینان داشته باشد که بعداً عذرش برطرف نمی‌شود، می‌تواند در همان حال نماز قضا را مطابق با وظیفۀ فعلیش بخواند؛ بلکه اگر شک در برطرف شدن عذر داشته باشد جایز است در همان حال نماز قضا را مطابق با وظیفه فعلی­اش بخواند؛
ولی در هر دو صورت، چنانچه عذرش بعداً برطرف شود، بنابر احتیاط واجب نماز قضا را دوباره بخواند، مگر آنکه عذرش در مورد غیر ارکان نماز باشد که در این صورت نماز قضای خوانده شده صحیح است و نیاز نیست دوباره خوانده شود.
به عنوان مثال، اگر مکلّف به جهت عیبی که در زبانش می‌باشد، عاجز از تلفّظ صحیح قرائت حمد و سوره نمازش باشد و یقین یا اطمینان داشته باشد عذرش تا آخر عمر برطرف نمی‌شود یا در برطرف شدن عذر شک داشته باشد، جایز است نمازهای قضایش را طبق وظیفۀ فعلیّش انجام دهد و چنانچه اتّفاقاً عذرش برطرف شد لازم نیست نمازهای قضا را دوباره بخواند؛
امّا مکلّفی که از انجام رکوع و سجود اختیاری به جهت عذری عاجز است و یقین یا اطمینان دارد که عذرش تا آخر عمر برطرف نمی‌شود یا در برطرف شدن عذر شک دارد، جایز است نمازهای قضایش را طبق وظیفۀ فعلیش انجام دهد، مثلاً آنها را ایستاده به‌جا آورد و برای رکوع و سجده با سر اشاره نماید، ولی چنانچه اتّفاقاً عذرش برطرف گردید، احتیاط واجب آن است که دوباره آنها را بخواند.