مسأله 358. کسی که حجّة الاسلام بر ذمّه­اش می­باشد (حج بر او مستقرّ شده) چنانچه مرگش نزدیک شود و مالی داشته باشد که کافی به هزینۀ حج است، باید ترتیبی دهد که اطمینان پیدا نماید پس از وفاتش حج را از طرف او انجام خواهند ‌داد، هرچند با وصیّت نمودن به حج در حضور شهود باشد.
همین طور، اگر مالی نداشته باشد و احتمال عقلایی دهد که شخصی مجّاناً از طرفش حج را انجام دهد، باز هم واجب است ‌‌وصیّت نماید.
مسأله 359. اگر شخصی که حجّة الاسلام بر او مستقرّ شده، بمیرد و به حج وصیّت کرده باشد، چنانچه وصیتش را مقیّد به ثلث (یک سوم دارایی­اش) نکرده باشد، واجب است از اصل اموالش برایش حجّ نیابتی انجام دهند.
امّا اگر وصیّت کرده و آن را مقیّد به ثلث هم نموده، در این صورت، اگر ثلثش کافی به مخارج حج باشد، واجب است حج را از ثلث اخراج نمایند و اگر ثلث کافی به آن نباشد، باید کمبود را از اصل دارایی وی تکمیل نمایند.
مسأله 360. اگر فردی بمیرد و حجّة الاسلام بر ذمّۀ وی باشد، برای فارغ شدن ذمّۀ او، نایب گرفتن از میقات کافی است، هرچند از نزدیک­ترین میقات­ها به مکّه باشد و واجب نیست از وطن نایب بگیرند؛ مگر در این خصوص، وصیّتی داشته باشد که حکم آن در مسألۀ بعد می‌آید.
مسأله 361. اگر فردی بمیرد و حجّة الاسلام بر ذمّۀ وی باشد و وصیّت کرده باشد که از وطنش نایب بگیرند، واجب است از وطن نایب بگیرند، ولی مازاد بر اجرت حجّ میقاتی، از ثلث مال پرداخت می­شود.
همچنین، اگر فرد مذکور فقط وصیت به حج نموده و چیزی معیّن نکرده که از کجا نایب گرفته شود، نایب گرفتن از میقات کافی است؛ مگر در صورتی که نشانه و قرینه‌ای باشد که مراد وی نایب گرفتن از وطن است؛ مثل اینکه مقداری از مال را برای اجیر گرفتن معیّن کرده که مناسب حج از وطن است.
مسأله 362. کسی که بمیرد و حجّة الاسلام بر ذمّۀ وی باشد و ماترک وی به مقدار هزینۀ حج - هرچند حجّ میقاتی - نباشد، بر ورثه واجب نیست کمبود هزینۀ حج را از مال خود تکمیل نمایند تا به وسیلۀ آن حجّ متوفّی را انجام دهند، ولی اگر بعضی از ورثه با رضایت خویش یا فرد نیکوکاری مقدار کاستی را از مال خود بپردازد،[1] واجب است برای حجّ متوفّی نایب بگیرند؛
در غیر این صورت، چنانچه فرد متوفّی بدهی یا خمس یا زکات و مانند آن یا وصیّتی داشته باشد، مبلغ مذکور مطابق موازین شرعی در آن موارد صرف شود و اگر نداشته باشد تمام ماترک برای ورثه است.
مسأله 363. کسی که بمیرد و حجّة الاسلام بر ذمّۀ وی باشد و ترکۀ او کافی به هزینۀ حج باشد، احتیاط واجب آن است که در همان سال اوّل وفات برای فارغ شدن ذمّۀ او اقدام نمایند، هرچند با اجیر گرفتن از ماترکش باشد؛
امّا اگر در همان سال اول، نایب گرفتن از میقات ممکن نباشد، احتیاط واجب این است که از وطنش نایب بگیرند و انجام حج را تا سال آینده به تأخیر نیندازند هرچند بدانند که نایب گرفتن از میقات در سال بعد ممکن است و در صورت نایب گرفتن از وطن، اجرت اضافه بر حجّ میقاتی، نباید از سهم وارث محجور مانند نابالغ یا مجنون یا سفیه کسر شود.
مسأله 364. کسی که بمیرد و حجّة الاسلام بر ذمّۀ وی باشد، چنانچه شخصی بدون اجرت و به‌طور مجّانی به جای او حج نماید کافی است و دیگر واجب نیست از ماترکش برای او نایب بگیرند.
همچنین، اگر متوفّی وصیّت به حج از ثلث مال خویش کرده باشد و شخصی حج را به نیابت وی بدون اجرت به‌جا آورد، در این صورت هم واجب نیست از ثلث برایش نایب بگیرند، ولی معادل هزینۀ حج از ثلث، حقّ ورثه نخواهد بود؛ بلکه باید در امور خیری مصرف شود که به نظر میّت نزدیک­تر باشد.
مسأله 365. اگر استقرار حج بر ذمّۀ میّت معلوم باشد، ولی ورثه شک نمایند که متوفّی حجّ مذکور را انجام داده یا نه، واجب است از طرف او حج به‌جا آورده شود و هزینۀ آن از اصل ماترک خارج می‌گردد.
مسأله 366. اگر متوفّی وصیّت به حج کرده است، چنانچه معلوم باشد که منظور وی «حجّة الاسلام» بوده که بر ذمّه­اش مستقرّ شده، هزینۀ آن از اصل دارایی متوفّی خارج می­شود و اگر معلوم است که منظورش غیر آن بوده یا در این مورد شک باشد، هزینۀ حج از ثلث مال وی خارج می‌شود.[2]