مسأله 1212. کسی که مال در نزد وی امانت گذاشته شده، شرعاً «امین» است؛
بنابراین، اگر مال مورد امانت از بین برود یا نقصی بر آن وارد آید، چنانچه در نگهداری از مال - طوری که در مسائل «1207 و 1208» ذکر شد - کوتاهی کرده یا در آن تصرّف غیر مجاز نموده؛ به گونه‌ای که آن تصرّف، خیانت در امانت شمرده شود، مثل اینکه لباس مورد امانت را بدون اجازه بپوشد یا ماشین مورد امانت را بدون اجازه سوار شود، ضامن است؛[1]
در غیر این صورت، ضامن نیست.
مسأله 1213. اگر امانت‌دار طوری در مال امانت تصرّف کند که خیانت به حساب نیاید - مثل اینکه بر روی کیسه‌ای که مال در آن است، بدون رضایت یا اجازۀ مالک مطلبی بنویسد یا نقشی بکشد - ضامن نیست، هرچند مرتکب گناه شده است؛
البتّه، اگر مال بر اثر تصرّف غیر مجاز وی از بین برود یا نقصی بر آن وارد آید، ضامن می‌باشد.
مسأله 1214. اگر امانت‌دار با توضیحاتی که در مسألۀ «1212» ذکر شد، در نگهداری از امانت کوتاهی کرده یا در آن تصرّف غیر مجاز نماید، چنانچه مال از بین برود، یا نقصی بر آن وارد آید - حتّی اگر از بین رفتن یا ناقص شدن مال، بر اثر کوتاهی یا تصرّف غیر مجاز او نباشد - ضامن است؛[2]
مانند اینکه امانت‌دار در آبیاری و سمپاشی و رسیدگی به گیاهان مورد امانت عرفاً کوتاهی کند، ولی آن گیاهان بر اثر سرما یا گرمای غیر منتظره از بین بروند؛
البتّه، اگر فرد از کوتاهی یا تصرّف غیر مجاز خود دست بردارد، حکم آن در مسألۀ بعد ذکر می‌شود.
مسأله 1215. اگر امانت‌دار مدّتی در نگهداری از مال مورد امانت کوتاهی کرده یا در آن تصرّف غیر مجاز بنماید، ولی قبل از اینکه آسیبی به مال برسد، به وظایف خود به درستی عمل کند، ضمان از او برطرف می‌شود.
مسأله 1216. ضامن بودن فرد نسبت به مال به این معنا است که:
الف. اگر مال از بین برود، عوض و بدل آن به عهدۀ فرد ثابت می‌شود؛ یعنی اگر از اشیای مثلی است، باید مثل آن و اگر قیمی است، قیمت آن را بپردازد.[3]
ب. اگر مال معیوب شود، تفاوت قیمت صحیح و معیوب که به آن «أرش» گفته می‌شود، بر عهدۀ شخص ثابت می‌شود.[4]
مسأله 1217. اگر امانت‌دار قصد کند در مال مورد امانت تصرّف غیر مجاز نماید، ولی در عمل مرتکب آن نشود، چنین قصدی موجب ضامن شدن وی نمی‌گردد؛
امّا اگر قصد غصب کردن[5] مال را داشته باشد، ضامن است؛ مگر اینکه از قصد خود برگردد که در این صورت ضمان از وی برطرف می‌شود.
مسأله 1218. اگر امانت‌دار، امانت بودن مال را انکار کند یا امانت‌گذار مال را مطالبه کند و او بدون عذر، از برگرداندن آن امتناع ورزد، همین انکار یا امتناع فرد، موجب ضامن شدن وی می‌گردد و حتّی در صورتی که از انکار یا امتناع خود نیز دست بردارد، ضمان از او برطرف نمی‌شود.
مسأله 1219. اگر امانت‌دار در یکی از دو شیئی که نزدش امانت گذاشته شده، استفاده یا تصرّف غیر مجاز نماید، ضامن همان شیء می‌باشد.
مسأله 1220. اگر ظالمی مال مورد امانت را به زور از امانت‌دار بگیرد، چه اینکه خودش آن را بگیرد و یا امانت‌دار را مجبور کند تا مال را به او بدهد، امانت‌دار ضامن نیست؛
مگر آنکه خودش سبب مسلّط شدن ظالم بر مال شود؛ بلکه همین که او را از وجود مال در نزد خود مطّلع سازد یا زمینۀ تسلّط وی را فراهم آورد تا وقتی که خطر آن ظالم برطرف نشده، ضامن است.
شایان ذکر است، اگر امانت­دار بتواند بدون ضرر یا حرَج با بکارگیری روش­های مشروع موجب دفع ظالم از مال مورد امانت گردد، باید بر این امر اقدام نماید و در صورت ناچاری، واجب است برای حفظ امانت به ظالم دروغ بگوید یا قسم دروغ بخورد و احتیاط لازم آن است که در صورت امکان و التفات توریه نماید.