مسأله 646. اگر مال مخمّس یا در حکم مخمّس که برای «تجارت و کسب درآمد تهیّه یا نگهداری نشده»، ترقّی قیمت پیدا کند، حکم خمس ترقیّ قیمت آن دو صورت دارد:
الف. مال، از طریق «غیر معاوضه مثل ارث»، به فرد منتقل شده؛ در این صورت ترقّی قیمت آن حتّی پس از فروش خمس ندارد، هرچند سال خمسی بر آن بگذرد.
مثلاً اگر وارثی باغی که از پدرش ارث برده 100 میلیون تومان ارزش داشته و آن را به قصد تجارت نگهداری نکرده باشد و اکنون این باغ 200 میلیون تومان ارزش داشته باشد، پرداخت خمس 100 میلیون ترقّی آن حتّی پس از فروش باغ لازم نیست.
ب. مال از طریق «معاوضه مثل خرید و فروش»، به فرد منتقل شده؛
در این صورت، مال تا وقتی فروخته نشده، ترقّی قیمت آن خمس ندارد و هرگاه فروخته شد، قیمت خرید آن خمس ندارد و افزایش قیمت آن جزء درآمد سال فروش است که اگر تا سر سال در مؤونۀ آن سال صرف نشود، باید خمسش پرداخت شود.
شایان ذکر است، اگر فرد مالی را از طریق غیر معاوضه به دست آورده - مانند آنکه مال به او بخشیده شده باشد - و مال التّجاره محسوب نشود و مؤونۀ وی نیز نباشد، در صورتی که خمس آن را از خودِ مال پرداخته (با پرداخت خمس از خود آن، آن را مخمّس نموده باشد)، ترقّی قیمت آن، حتّی پس از فروش خمس ندارد، و اگر از مال دیگری خمس آن را پرداخت کرده، «چهار پنجم» آن حکم اشیای غیر معاوضی و «یک پنجم» آن حکم اموال معاوضی را دارد.