مسأله 691. اگر فرد شاغل مقداری از مال مخمّس یا در حکم مخمّس خود را در مؤونۀ زندگی خانوادگی­اش خرج کند، می‌تواند در انتهای سال خمسی به همان مقدار از درآمد آن سال کم کرده و خمس بقیّۀ درآمد آن سال را بپردازد، چه اینکه درآمد، قبل از صرف مال در مؤونه ایجاد شده‌ باشد و چه بعد از آن؛
مثلاً فرد شاغلی که به پول یا آذوقۀ وی خمس تعلّق گرفته و قیمت آن 100 هزار تومان بوده و خمس آن را از خودِ آن مال داده است، چنانچه در سال بعـد، آن پول یا آذوقــۀ مخمّس (80­ هزار تومان) را در مؤونۀ خانوادگی یا کسب و کار خویش صرف کند و در انتهای این سال جدید مثلاً به اندازۀ 200­ هزار تومان از درآمد سال وی، از خرج سالش زیاد بیاید، پرداخت خمــس مقدار 80 هزار تومان از آن، واجب نیســت.
شایان ذکر است، این حکم شامل کالاهای ثابت زندگی که خود جنس باقی مانده و از منافعش استفاده می‌شود مثل اثاث منزل نمی‌گردد؛ مثلاً اگر فرش مخمّس را در زندگیش استفاده کند، نمی‌تواند به اندازۀ قیمتش از درآمد آن سال کسر نماید.
مسأله 692. اگر فرد غیر شاغل، مقداری از مال مخمّس یا در حکم مخمّس خود را در مؤونۀ خانوادگی‌اش خرج ‌کند، تنها می‌تواند آن‌ را از منافع و درآمدی ‌که هنگام مصرف مال مخمّس یا در حکم مخمّس موجود بوده[1] و سالگشت[2] نیز محسوب نمی­شود کسر نماید؛ امّا نمی‌تواند مقدار مصرف شده را از سود و درآمدی که بعد از مصرف مال مخمّس پدید آمده، کسر نماید.
مثال اول: فرد غیر شاغلی که 10 میلیون تومان پول مخمّس دارد، چنانچه آن را در مؤونۀ زندگی خانوادگی صرف کند و درآمد بین سالش 20 میلیون تومان باشد، در صورتی می­تواند 10 میلیون تومان از آن را جایگزین پول مخمّس صرف شده نماید و از پرداخت خمس آن معاف شود که درآمد مذکور (یعنی 10 میلیون تومان جایگزین)، در هنگام مصرف پول مخمّس قدیم موجود و در ملکیّت وی بوده باشد؛
امّا اگر زمانی که پول مخمّس قدیم را مصرف نموده، درآمدی نداشته است و پس از آن 20 میلیون تومان درآمد به دست آورده، چیزی از درآمد جدید را نمی­تواند جایگزین پول مخمّس مصرف شده نماید.
مثال دوّم: فــرد غیــر شاغلــی کــه بــه آذوقــــــۀ وی خمـــس تعلّق گرفتــه و قیمــــت آن 100 هزار تومان بوده و خمس آن را از خودِ آن مال داده است، چنانچه آن آذوقۀ مخمّس (80 هزار تومان) را در مؤونۀ زندگی خانوادگی صرف کند و با درآمد بین سالش، آذوقه یا کالای مصرفی دیگری تهیّه ‌کند که تمام یا مقداری از آن به ارزش 80 هزار تومان، ‌تا انتهای سال باقی بماند، در صورتی از پرداخت خمس آن معاف می‌شود که آذوقه یا کالای مصرفی جدید یا ثمن خرید آن، در هنگام مصرف آذوقۀ مخمّس قدیم موجود و در ملکیّت وی بوده باشد؛
امّا اگر ابتدا آذوقۀ مخمّس قدیم را مصرف نموده، سپس با‌ درآمدی ‌که بعد از مصرف آذوقۀ مخمّس قدیم پدید آمده، آذوقه یا کالای مصرفی جدید را خریداری کرده، باید خمس تمام آذوقه یا کالای مصرفی را در صورتی که صرف در مؤونه نشده و سال خمسی بر آن بگذرد بپردازد.
مسأله 693. اگر انسان ‌کالاهای مصرفی در مؤونۀ سالش - مانند برنج، حبوبات، شکر، روغن - را با پول مخمّس[3] خریداری ­نماید و در بین سال در حالی که قیمت این کالاها افزایش یافته، آنها را صرف در مؤونه ­کند، از آنجا که وی پول مخمّس را صرف در مؤونه نموده، می­تواند مقدار پول مخمّس مصرف شده را با درآمد همان سال - به تفصیلی که در دو مسألۀ قبل ذکر شد - جبران نماید؛
ولی بنابر احتیاط واجب نمی­تواند معادل قیمت زمان مصرف کالا را - که افزایش قیمت یافته - از درآمد سال جدید استثنا نماید و فقط قیمت زمان خرید، از درآمد سال جدید - به تفصیلی که گذشت - قابل جبران می­باشد.
مسأله 694. اگر فردی ‌کالاهای مصرفی در مؤونۀ سالش - مانند برنج، حبوبات، شکر - که از «اشیای مثلی»[4] محسوب می­شوند را با درآمد و ارباح بین سالش خریداری نماید و در انتهای سال خمسی، خمس مقداری که صرف در مؤونه نشده را بپردازد، چنانچه در بین سال بعد، آنها را صرف در مؤونه کند، از آنجا که اشیای مخمّس مذکور «مثلی» هستند، می­تواند مثل آنها را با درآمد همان سال - به تفصیلی که گذشت - جبران نماید.
مثلاً اگر فرد شاغلی که برنج و حبوبات منزلش را سال گذشته مخمّس کرده و مثلاً 500­ هزار تومان آذوقۀ مخمّس دارد و آنها را در بین سال بعد صرف در مؤونه کرده و در انتهای سال خمسی جدید مجموع درآمد وی، مقداری پول و آذوقه به قیمت 2­ میلیون تومان باشد، چنانچه مثل آذوقۀ مذکور در روز سال خمسی 800­ هزار تومان ارزش داشته باشد، از پرداخت خمس 800­ هزار تومان معاف شده و کافی است خمس 1 میلیون و 200 هزار تومان را بپردازد.
مسأله 695. افرادی که ‌دارای حرفه و شغل هستند، اگر مال مخمّس یا در حکم مخمّس خود را صرف در مؤونۀ تجارت و تحصیل درآمد نمایند، می‌توانند آن را با درآمد آن سال جبران نمایند و فرقی بین آنکه سود و درآمد قبل از مصرف آن مال در مؤونه حاصل شده باشد یا بعد از آن، نیست.
مسأله 696. اگر فرد (شاغل یا غیر شاغل) در یک سال درآمد و سودی نداشته ‌باشد و مقداری از مال مخمّس یا در حکم مخمّس خود را در مؤونۀ خانوادگی (یا فرد شاغل در مؤونه خانوادگی یا کسب و کار) خرج کند، نمی‌تواند مخارج مذکور در آن سال را از درآمد و سودی که در سال بعد می‌برد، کسر نماید.[5]
مسأله 697. دامدارانی که شغلشان پرورش دام و فروش آن است و خمس حیوانات و دام­هایشان را پرداخت نموده‌اند و در بین سال، بعضی از‌ آنها را برای تأمین احتیاجات روزانۀ خود، ذبح کرده و مصرف می‌کنند یا بعضی از آنها را فروخته و پولش را صرف در مؤونه می‌کنند،[6] می­توانند نقص وارد بر مال مخمّسشان را با بچّه­های متولّد شده از حیوانات و سایر فرآورده­های تولیدی آنها در همان سال جبران نموده و جایگزین نمایند؛
پس اگر این نقص برابر با مجموع بچّه­های متولّد شده از دام و سایر فرآورده­های آنها باشد، از پرداخت خمس معاف‌ می‌شوند؛
شایان ذکر است، این حکم در مورد سایر شغل­ها و افراد شاغل نیز جاری است.
مسأله 698. برخی از افراد در شغل‌هایی فعالیّت دارند که اقتضای آن شغل این است که فرد، ابتدا مال خویش را صرف آن شغل می‌نماید در حالی که درآمد آن، در سال خمسی بعد یا سال­های بعد پدید می‌آید، مانند شغل حَفّاری معدن که فرد مال مخمّس خویش را ابتدا صرف حفر معدن می‌کند، در حالی که درآمد معدن در سالیان بعد پدید می­آید یا کشاورزی که مال مخمّس خود را صرف آماده‌سازی زمین برای کشت می‌کند و در سال بعد بذر کاشته و محصول برداشت می‌کند یا باغبانی که مال مخمّس خود را صرف آماده‌سازی باغ می­کند تا از میوۀ درختان بعد از رسیدن به دورۀ ثمره‌دهی بهره ببرد؛
این گونه افراد، می‌توانند مقدار مال مخمّسِ مصرف شده در سال قبل را از درآمد سال یا سالیان بعد که مؤونۀ مذکور برای حصول آن بوده کسر کرده و خمس بقیّه را بپردازند.
همچنین، افراد مذکور می‌توانند نقص و استهلاک وارد بر وسایل کسب و کار خود را که آن وسایل، مخمّس یا در حکم مخمّس می‌باشند و این استهلاک در راه درآمد سال بعد ایجاد شده، از درآمد سال جدید کسر کرده و خمس بقیّه را بپردازند؛
امّا اگر این افراد، مال مخمّس خود را در مؤونۀ زندگی خانوادگی خویش، قبل از حصول درآمد و فرا رسیدن سال خمسی صرف کرده‌اند، نمی‌توانند به مقدار مال مخمّس مصرف شده در آن سال، از درآمد سال بعد کسر نمایند.
مسأله 699. فرد شاغلی که در انتهای سال خمسی خود، درآمدی دارد و از طرفی برای هزینه‌های خود (مؤونه) بدهی داشته باشد، امّا شرایط قاعدۀ کسر بدهی که در مسألۀ «704» ذکر می‌شود، فراهم نباشد و به این جهت خمس درآمد آخر سال خویش را پرداخته باشد، چنانچه در سال یا سال‌های بعد، بدهی خود بابت مؤونۀ مذکور یا مقداری از آن را با همان مال مخمّس یا مال مخمّس دیگر یا مالی که در حکم مخمّس است بپردازد، در انتهای سال پرداخت، آن مقدار، از سود و درآمد همان سال کسر شده و وی، خمس بقیۀ درآمدش را می‌پردازد؛
امّا فردی که غیر شاغل است، اگر هنگام پرداخت بدهی مؤونه با مال مخمّس یا در حکم مخمّس، درآمد موجودی (هر چند به صورت طلبکاری) داشته باشـد، مثلاً 10 میلیون تومان قرض خود بابت مؤونه را در حالی از مال مخمّس پرداخته، که 10 میلیون تومان درآمد بین سال هم برایش موجود و در ملکیّت وی بوده است، آن درآمد (10 میلیون تومان) جانشین مال مخمّس محسوب شده و خمس ندارد؛
امّا اگر چنین فردی پس از پرداخت بدهی با مال مخمّس یا در حکم مخمّس، برایش درآمدی حاصل شود، این درآمد، جانشین مال مخمّس یا در حکم مخمّس محسوب نمی‌شود و مال مخمّس یا در حکم مخمّس مصرفی با آن درآمد جبران نمی‌شود.
مسأله 700. اگر فردی به جهت بدهکاری برای مؤونه - حسب شرایط قاعدۀ کسر که در مسائل «704 و 705» ذکر می­شود - از پرداخت خمس درآمدش در انتهای سال خمسی معاف شود، چنانچه در بین سال خمسی بعد، مقدار معاف شده را صرف در مؤونه نماید، در حالی که بدهی سال گذشته­اش بابت مؤونه را نیز در سال جاری نپردازد، می­تواند مقدار مذکور را - با رعایت شرایط قاعدۀ جبر که در مسائل قبل بیان شد - از درآمد سالش جبران نماید.
مثلاً فرد شاغلی که 100­ میلیون تومان بابت خرید منزل مسکونی که مؤونه محسوب می­شود بدهکار شده و 100­ میلیون تومان نیز در همان سال درآمد داشته و در انتهای سال خمسی از پرداخت خمس 100 میلیون تومان درآمدش به جهت بدهی خویش بابت منزل مسکونی به‌طور موقّت معاف شده است، اگر 100 میلیون تومان مذکور را در بین سال خمسی بعد، صرف خرید اثاث منزل که مؤونه محسوب می­شود نماید، چنانچه در انتهای سال خمسی جاری 150 میلیون تومان درآمد داشته باشد و بدهی سال گذشته­اش بابت خرید منزل مسکونی را نیز پرداخت نکرده باشد، 100 میلیون تومان از درآمد امسالش جایگزین 100 میلیون تومان مال معاف شدۀ سال گذشته محسوب شده و لازم است فقط خمس 50­ میلیون تومان را بپردازد.