مسأله 38. در آن دسته از معاملات نقدی که دو طرف معامله، کالای «وزنی یا پیمانه‌ای» می‌باشد (معامله به صورت معاوضۀ کالای وزنی یا پیمانه‌ای با کالای وزنی یا پیمانه‌ای انجام می‌شود)، با جمع شدن دو شرط، معامله ربا می‌باشد:[1]
الف. کالاهای دو طرف معامله، هم‌جنس[2] باشند؛ چه اینکه در ویژگی‌ها، مرغوب و نامرغوب بودن، سالم یا معیوب بودن و... متفاوت باشند یا نه؛
ب. یک طرف معامله نسبت به طرف دیگر، زیادی داشته باشد؛ چه اینکه زیادی، هم جنس با کالا باشد یا نه.[3]
مانند معاوضۀ «10 کیلوگرم برنج نامرغوب» با «8 کیلوگرم برنج مرغوب» و یا معاوضۀ «10 گرم طلای مستعمل» با «8 گرم طلای نو» و یا معاوضۀ «1 لیتر روغن مرغوب با 5/1 لیتر روغن معمولی»، که این معاوضه‌ها ربا می‌باشد و نیز از آنجا که قند و شکر، همجنس محسوب می‌شوند، معاوضۀ «30 کیلوگرم شکر» با «25 کیلوگرم قند»، ربا می‌باشد.
همین طور، معاوضۀ «8 کیلوگرم برنج مرغوب» با «8 کیلوگرم برنج نامرغوب و 200 تومان پول»، یا «20 کیلوگرم قند» با «20 کیلوگرم شکر و 100 هزار تومان»، ربا می‌باشد.
در تمام این موارد، هرچند دو طرف معامله از نظر قیمت برابر باشند، ربا صورت گرفته است.
مسأله 39. با توجّه به شرایطی که در مسألۀ قبل برای محقّق شدن ربا ذکر شد، موارد ذیل در معاملات نقدی ربا نبوده و اشکال ندارد:
- معاوضۀ کالاهای غیر وزنی و پیمانه‌ای در مقابل هم؛ مانند کتاب، فرش، ماشین، خانه، پارچه، لوازم منزل و سایر اشیائی که وزنی یا پیمانه‌ای نیستند؛[4] چه اینکه دو طرف معامله کالای هم‌جنس باشد یا غیر هم‌جنس؛ خواه یک طرف زیادی داشته باشد یا نه.
- معاوضۀ کالاهای غیر هم‌جنس در مقابل یکدیگر؛ چه اینکه یک طرف زیادی داشته باشد یا نه و فرقی ندارد که هر دو وزنی باشد مانند «معاوضۀ 10 کیلوگرم نخود» با «12 کیلوگرم عدس» یا یکی وزنی و دیگری غیر وزنی باشد، مانند «معاوضۀ 10 گرم طلا» با «2 عدد فرش».
- معاوضۀ دو کالای هم‌جنس وزنی یا پیمانه‌ای، در صورتی که مقدار هر دو طرف برابر باشد؛ مانند مبادلۀ «1 کیلوگرم چای از یک نوع» با «1 کیلوگرم چای از نوع دیگر».