مسأله 1096. اگر فرد منافع ملک خود را برای استفاده یا صرف در جهت خاصّی در مدّت معیّن وصیّت کند؛ ‌مثلاً بگوید: «اجارۀ مغازه‌ام را تا 2 سال به فقرا بدهید» یا «همسرم تا 10 سال در خانه‌ام سکونت کند»، برای اینکه معلوم شود وصیّت مذکور به‌ اندازۀ ثلث محسوب شده یا بیشتر و یاکمتر، به روش ذیل عمل می‌شود:
ابتدا قیمت تمام دارایی‌های زمان وفات متوفّیٰ (بعد از کسر آنچه از اصل مال پرداخت می‌شود)،[1] تعیین می‌گردد؛
برای قیمت‌گذاری ملک مورد وصیّت، قیمت آن را با فرض اینکه فروش و تحویل آن به خریدارِ فرضی، نقدی و فوری باشد بدون لحاظ وصیّت مذکور، معیّن نمایند؛[2]
سپس، ملک مورد وصیّت را مجدّداً با لحاظ اینکه برای مدّت مذکور در وصیّت، ‌تحویل آن به خریدار فرضی تأخیر داشته باشد، قیمت‌گذاری کنند؛[3]
آن گاه مقداری که از قیمت ملک به سبب تأخیر در تحویل به جهت عمل به وصیّت کسر می‌شود را به دست آورده[4] و با قیمت تمام دارایی‌ها نسبت سنجی نمایند؛ به این ترتیب معلوم می‌شود که این وصیّت به اندازۀ ثلث ارزش دارد یا بیشتر و یا کمتر.
مثلاً فرض کنید فرد وصیّت کرده همسرم 10 سال در خانه سکونت کند و قیمت تمام دارایی‌ها - غیر از خانه - 300­ میلیون تومان و خانه با لحاظ اینکه تحویل آن به خریدارِ فرضی فوری باشد بدون در نظر گرفتن وصیّت، 600­ میلیون تومان و با لحاظ اینکه 10 سال بعد به جهت عمل به وصیّت تحویل داده شود، 300­ میلیون تومان قیمت‌گذاری گردد؛
در فرض فوق از آنجا که کلّ دارایی‌های متوفّیٰ در زمان فوت، 900­ میلیون تومان بوده و وصیّت وی در مورد سکونت همسر، 300­ میلیون تومان ارزش گذاری می‌شود، این وصیّت به اندازۀ ثلث بوده و چنانچه فرد فقط همین وصیّت مالی را داشته باشد، صحیح به حساب می‌آید؛
امّا اگر دارایی‌ متوفّیٰ فقط همان خانه بوده، ‌وصیّت وی به اندازۀ 100 میلیون بیشتر از ثلث می‌باشد.
همین طور، اگر اموالی غیر از آن خانه داشته باشد، ولی قیمت آنها از 300 میلیون تومان کمتر باشد، وصیّت وی به سکونت همسرش به مدّت 10 سال، بیش از ثلث به حساب می‌آید.
مسأله 1097. اگر فرد منافع ملک خود را با توضیحات مسألۀ قبل برای مدّتی وصیّت کرده که عمل به آن در مدّت تعیین شده بیش از ثلث محسوب شود، در صورتی که ورثه (بالغ و عاقل و رشید) مقدار بیش از ثلث را اجازه دهند باید مطابق وصیّت عمل شود و چنانچه اجازه ندهند، باید مدّت عمل به وصیّت به اندازۀ ثلث کاهش پیدا کند.
مثلاً اگر وصیّت کرده اجاره بهای مغازه برای 10 سال متعلّق به فقرا باشد، مدّت زمان پرداخت اجاره به مستمندان را از 10 سال به اندازه‌ای کم کنند که ارزش وصیّت با توضیحاتی که در مسألۀ قبل ذکر شد به اندازۀ ثلث گردد. بنابراین، اگر مدّت مذکور 7 سال باشد، واجب است تا 7 سال به وصیّت عمل شود.
شایان ذکر است، این حکم در جایی که فرد وصیّت کرده مثلاً‌ همسرم تا زمانی که زنده است در خانه سکونت کند نیز جاری است؛ به این معنا که سکونت وی با فرض اینکه ورثه وصیّت را اجازه ندهند، تا زمانی انجام می‌شود که ارزش وصیّت بیش از ثلث نباشد.